Ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο του Τζορτζ Φίνλεϊ για την Τραπεζούντα κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Δαιδάλεος, σε μετάφραση του Αντώνη Κελεσίδη.
Πρόκειται για το βιβλίο “Τραπεζούντα – Η τελευταία Αυτοκρατορία του Μεσαιωνικού Ελληνισμού”, στο οποίο παρουσιάζεται με μεγάλη λεπτομέρια η έρευνα του Τζόρτζ Φίνλεϊ γύρω από την μακρά ιστορία της πολύπαθης Τραπεζούντας.
Η Τραπεζούντα ιδρύθηκε το 756 π. Χ. από εμπόρους που ξεκίνησαν από τη Σινώπη. Η ημερομηνία αυτή είναι γενικότερα γνωστή. Αυτό που όμως δεν είναι τόσο διαδεδομένο, είναι ότι η Τραπεζούντα είναι αρχαιότερη της αιώνιας πόλης. Η τελευταία, ευρύτερα γνωστή και ως Ρώμη, ιδρύθηκε μόλις το 753 π. Χ.
Από εκείνα τα χαμένα στα βάθη της ιστορίας χρόνια, η Τραπεζούντα γνώρισε διάφορους λαούς, άλλους ως επιδρομείς, άλλους ως εμπόρους και άλλους ως κατοίκους που είτε βρίσκονταν εκεί ή έφτασαν και έμειναν αρκετά ώστε να χαρακτηριστούν πλέον ντόπιοι. Από αρχαιοελληνική αποικία, μετατράπηκε σε κομμάτι της περσικής αυτοκρατορίας και αργότερα φιλοξένησε τους επιζώντες του Ξενοφώντα. Αγνοήθηκε από τον Μέγα Αλέξανδρο και μετά τον κατακερματισμό της Μακεδονικής Αυτοκρατορίας έγινε τμήμα του Βασιλείου του Πόντου, όταν εκείνο επεκτεινόταν προς τα ανατολικά από την πρωτεύουσά του την Αμάσεια. Παρέμεινε υπό την εξουσία της Μιθριδατικής δυναστείας μέχρι περίπου τα μέσα του 1ου αιώνα μ. Χ. Από τότε και έπειτα έγινε πόλη της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας, μετέπειτα Αυτοκρατορίας.
Η παραπάνω, εκπληκτικά πυκνογραμμένη παράγραφος που αφορά την περίοδο 756 π.Χ.-1204 μ.Χ, θα ήταν υπεραρκετή ώστε να εξάψει το ενδιαφέρον οποιουδήποτε ιστοριόφιλου, αν την έβρισκε σε κάποιο βιβλίο. Παρ’ όλα αυτά, η Τραπεζούντα είχε την τύχη να τελέσει και πρωτεύουσα κράτους, φτάνοντας στο απόγειο της ιστορικής της σημασία και χαρίζοντας μας ακόμη περισσότερο υλικό προς μελέτη.
Το 1204, ιδρύεται από τους Αλέξιο και Δαβίδ Κομνηνό, με την καθοριστική βοήθεια της γεωργιανής βασίλισσας (ή βασιλιά όπως τη χαρακτηρίζουν οι συμπατριώτες της) Θάμαρ, ένα νέο ρωμαϊκό κράτος με κέντρο την Τραπεζούντα, όταν η Πόλη έχει περιέλθει πλέον υπό τον έλεγχο των Λατίνων. Για τα επόμενα 257 χρόνια, η Τραπεζούντα και η γύρω περιοχή θα παραμείνουν ρωμαϊκές (ή βυζαντινές για τον σύγχρονο αναγνώστη) υπό την ηγεσία της μακροβιότερης ρωμαϊκής δυναστείας, αυτής των Μεγάλων Κομνηνών. Το διάστημα αυτό η αυτοκρατορία αντιστάθηκε σε Σελτζούκους, Οθωμανούς, Μογγόλους, Γεωργιανούς και Γενουάτες. Κατάφερε να διατηρήσει τον ρωμαϊκό της χαρακτήρα έχοντας ηγέτη Αυτοκράτορα Ρωμαίων (τουλάχιστον μέχρι το 1261), μιλώντας την ελληνική γλώσσα, ακολουθώντας την ορθόδοξη πίστη, δημιουργώντας πνευματικά έργα (το μοναδικό βυζαντινό εικονογραφημένο “μυθιστόρημα” που σώζεται στις μέρες μας, αφορά τον Μέγα Αλέξανδρο και σχεδιάστηκε στην Τραπεζούντα) και φέροντας (σύμφωνα με τους πορτολάνους της εποχής) τον δικέφαλο χρυσό αετό σε ερυθρό πεδίο, ως λάβαρο.
Σήμερα, σε γενικές γραμμές η ιστορία αυτή φαίνεται να έχει περάσει στο παρασκήνιο. Η Τραπεζούντα δεν αναφέρεται επαρκώς σε κάποιο σχολικό βιβλίο. Η ελληνική εκπαίδευση επικεντρώνεται περισσότερο στα κράτη της Ηπείρου και της Νίκαιας και οι Έλληνες που σήμερα είναι απόγονοι των Ποντίων της εποχής αποφεύγουν να επιστρέφουν σε γεγονότα πριν τον 18ο αιώνα. Τα της γενοκτονίας στον Πόντο, αποτελούν πέρα από κάθε αμφιβολία το σημαντικότερο συμβάν στην ιστορία της περιοχής, τόσο για αυτούς που έμειναν εκεί, όσο και για εκείνους που έφυγαν. Δεν πρέπει όμως να ξεχασθεί πως αυτοί οι άνθρωποι επιβίωσαν μέχρι τότε εκεί.
Το θετικό παρόλα αυτά είναι ότι, έστω και έμμεσα, κρυμμένα κάπου στην καθημερινότητα, μπορεί κανείς να εντοπίσει στοιχεία που σχετίζονται με την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας.
Ίσως είναι το όνομα κάποιου πολιτιστικού συλλόγου, όπως ο Πολιτιστικός Σύλλογος Ροδοχωρίου «Οι Κομνηνοί» στις πλαγιές του Βερμίου.
Ίσως είναι ένα δίστιχο που τραγουδάει κάποια παρέα υπό τη συνοδεία λύρας, αγγείου ή άλλου οργάνου γύρω από ένα τραπέζι, όπως το:
“Τέρεν το πέραν το ραχ̌ίν και έλεπον το κάστρον,
Μαύρα λιβί͜α εσ̌κέπασαν το ματσουκάτ’κον τ’ άστρον”.
Ίσως κάποια αγιογραφία σε ένα μικρό εξωκλήσι ενός χωριού, όπου πέρα από τους πιο «διάσημους» αγίους, μπορεί να βρει κανείς τον Αγ. Ευγένιο ή τον Αγ. Δαβίδ με τα παιδιά του.
Σε κάθε περίπτωση, η ιστορία της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας αξίζει να μελετηθεί όχι μόνο για εντυπωσιακούς ή δραματικούς λόγους, όπως το ότι αποτελεί το τελευταίο ανεξάρτητο ελληνικό κράτος πριν την ίδρυση της Ελληνικής Δημοκρατίας τον 19ο αιώνα ή γιατί η ιστορία του οίκου των Μεγάλων Κομνηνών είναι γεμάτη από δολοπλοκίες, προδοσίες, δολοφονίες και όλα τα «καλά» μιας αυτοκρατορικής δυναστείας, αλλά γιατί αποτελεί κομμάτι μας. Μελετώντας κανείς τη δράση των ανθρώπων της, όσο αυτό είναι εφικτό με τις ολιγάριθμες πηγές που διαθέτουμε, μπορεί να βρει χαρακτηριστικά του σήμερα, τόσο θετικά όσο και αρνητικά.
Η σχέση των Τραπεζούντιων με τις εορτές, θρησκευτικές και μη, επιβιώνει σήμερα στα ποντιακά πανηγύρια. Η ξεροκεφαλιά, το πείσμα και η υπερηφάνεια τους που οδήγησε σε συγκρούσεις, πολλές φορές ανούσιες τότε, συναντάται και στους σημερινούς τους απογόνους. Η θρησκευτική τους ευλάβεια, που μαρτυρείται από τον αριθμό εκκλησιών και μοναστηριών στην πατρίδα, συνεχίζεται με την ίδρυση ομώνυμων ιερών κτιρίων στην Ελλάδα. Η ποντιακή διάλεκτος ή καλύτερα τα ρωμαίικα, έχουν διατηρηθεί σε αξιόλογο βαθμό, χωρίς να υποστούν τρομακτικές αλλαγές από τον 15ο αιώνα και ύστερα. Η εμπορική φλέβα, χαρακτηριστικό λίγο-πολύ όλων των Ελλήνων, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην επιβίωση της αυτοκρατορίας τότε, ενώ υπήρξε ένας από τους βασικούς πυλώνες επιβίωσης, μαζί με την γεωργική καλλιέργεια για πολλές οικογένειες προσφύγων σήμερα. Τα παραπάνω χαρακτηριστικά είναι μερικά μόνο από εκείνα που εντοπίζονται μελετώντας κανείς την ιστορία της αυτοκρατορίας.
Πρέπει να επισημανθεί ότι οι πηγές που διαθέτουμε είναι λίγες. Σπάνια βρίσκει κανείς κάποιο βιβλίο που να αναφέρεται αποκλειστικά στην Τραπεζούντα.
Βασικές πρωτότυπες πηγές αποτελούν το Χρονικό του Πανάρετου, ένα σύντομο, χωρίς πολλά σχόλια έργο, και τα Πρακτικά της Μονής Βαζελώνα, ένα ιδιαίτερα σημαντικό έργο που αφορά την εθνολογική σύσταση του κράτους. Τα πιο πρόσφατα χρόνια, ο πρώτος ιστορικός που μελέτησε την Τραπεζούντα ήταν ο Γερμανός Φαλμεράγιερ (Jakob Fallmerayer) πάνω στο έργο του οποίου βασίστηκε, προσθέτοντας αρκετά στοιχεία στο βιβλίο του, ο Σκωτσέζος Φίνλεϊ (George Finlay).
Ο Φίνλεϊ είναι ευρύτερα γνωστός για το έργο του που αφορά την Ελληνική Επανάσταση. Είχε την τύχη να βιώσει τα γεγονότα της επανάστασης στην Ελλάδα, με ότι αυτό συνεπάγεται, αλλά ακόμη σημαντικότερο για το θέμα μας, είχε την τύχη να δει αρκετά από αυτά που έγραψε στο βιβλίο του για την Τραπεζούντα, όπως τοιχογραφίες, κτίρια, τείχη, επιγραφές κλπ. Πολλά από εκείνα που αναφέρει σήμερα δυστυχώς δεν υπάρχουν. Αλλά οι περιγραφές του είναι αρκετά λεπτομερείς ώστε να μπορέσει ο αναγνώστης του έργου του να δημιουργήσει νοητικά την εικόνα.
Το έργο του για την Τραπεζούντα που γράφτηκε πριν από περίπου 180 χρόνια πλέον, περιέχει ορισμένα λάθη, απόρροια της εποχής κυρίως. Παρ’ όλα αυτά, τα σχόλια του συγγραφέα, ο τρόπος προσέγγισης της περιόδου καθώς και η συνολική του μορφή, καθιστούν το βιβλίο του Φίνλεϊ για την Τραπεζούντα, μία πραγματικά αξιόλογη ιστορική μελέτη για την ιστορία της Μικράς Ασίας.
Η ιστορική μελέτη του Τζόρτζ Φίνλεϊ “Τραπεζούντα – Η τελευταία Αυτοκρατορία του Μεσαιωνικού Ελληνισμού” σε μετάφραση Αντώνη Κελεσίδη, βρίσκεται στα βιβλιοπωλεία από τις εκδόσεις Δαιδάλεος.
Διαβάστε για το βιβλίο και προμηθευτείτε το εδώ
Σημείωμα του μεταφραστή Αντώνη Κελεσίδη