«Δεν αποθνήσκουν οι θεοί.
Η πίστις αποθνήσκει».
Κ.Π. Καβάφης
Από το Καβαφικό έργο, δεν απουσιάζει ο Θεός. Εκλείπει, όµως, το όνοµά του. Στους στίχους του Αλεξανδρινού, συναντάµε ολόκληρη την ελληνική θεολογία, τόσο στην πολυθεϊστική της εκδοχή όσο και στη χριστιανική. Πουθενά, ο ποιητής δεν δογµατίζει µήτε κηρύττει. Το θείο για τον Καβάφη είναι µέλος της συµπεριφοράς του ανθρώπου στην κοινωνία του µε τη ζωή. Μερικές φορές, απαντά στην απόγνωση για να προσδώσει νόηµα, ενώ, άλλοτε, σιωπά ερµητικά. Ενίοτε, το υπερβατικό ανθρωποποιείται, περιπλανώµενο στα σοκάκια των θνητών ή περιφέρεται αόρατα στα δώµατα της ιστορίας. Σε κάθε περίπτωση, είναι παρόν, σαν ευχή, σαν αναφορά, σαν ρόλος.
Το εν λόγω βιβλίο εξετάζει τη θέση του θεϊκού -σε κάθε του όψη και έννοια- στον ποιητικό λόγο του Καβάφη, συλλέγοντας και αναλύοντας από το σύνολο του έργου του όλα εκείνα τα ποιήµατα που µαρτυρούν αυτή τη σχέση – του πεπερασµένου µε το αθάνατο, του ανθρώπου µε τον Θεό του.
Γρηγορία Σαργιώτη –
Αγαπητέ κ. Ιωαννίδη. Παρακαλώ, αν μπορώ, θα επιθυμούσα να καταθέσω δυο λόγια εν είδει κριτικής, επάνω στο εκλεκτό πόνημά σας ” Ο θεός του Καβάφη”. Θα μιλήσω με τη φιλολογική μου ιδιότητα και ιδιαιτέρως ως άνθρωπος που επί μακρά σειρά ετών μελετώ και εμβαθύνω επάνω σε θέματα νεοελληνικής γλώσσας που είναι η ειδικότητά μου. Επίσης, ως άνθρωπος που λατρεύω και θα έλεγα ότι τρέφω πάθος για τη μελέτη και το βιβλίο παιδιόθεν.
Το πρώτο πράγμα που κοιτάζω πάντα σε ένα βιβλίο, πριν ακόμη και από το περιεχόμενο, είναι το πώς ο συγγραφέας χειρίζεται τη νεοελληνική γλώσσα στο γραπτό του λόγο. Στην παρούσα μελέτη διαπιστώνω ότι το γλωσσικό σας όργανο είναι εξαιρετικά ποιοτικό και εκλεπτυσμένο, θα έλεγα ότι διαθέτει ένα κάλλος και αυτό προσωπικά εμένα με ικανοποιεί και με ενθουσιάζει. Και μόνο από την άποψη του χειρισμού της γλώσσας θεωρώ ότι έχετε πολλά να δώσετε στον αναγνώστη, χειραγωγώντας τον προς κατατιθέμενες εκλεκτές μορφές της νέας ελληνικής. Ήδη σημειώνεται η πρώτη προσφορά σας.
Εν συνεχεία, αν μου επιτρέπετε, να μιλήσω για την εξωτερική εμφάνιση του βιβλίου. Η πρώτη οπτική εντύπωση, με το που το πιάνει ο υποψήφιος αναγνώστης στα χέρια του είναι σίγουρα θετική. Αυτή τον προϊδεάζει και τον ενθαρρύνει στο να το ανοίξει και να το ξεφυλλίσει. Η μορφή του βιβλίου είναι προσεγμένη και επιμελημένη με προσοχή και έμφαση στην ποιότητα και την άρτια εμφάνισή του. Έχουμε λοιπόν, αμέσως και ένα δεύτερο θετικό στοιχείο που συνηγορεί υπέρ αυτής της έκδοσης. Αν όλα τα βιβλία που εκδίδει ο οίκος σας είναι σε αυτό το αναβαθμισμένο στυλ, τότε πρέπει να σας πω ότι κάνετε εκλεκτή και άψογη δουλειά και στους συνεργάτες σας που εργάζονται και αναλαμβάνουν την άρτια παρουσίαση του κάθε βιβλίου οφείλονται συγχαρητήρια .
Αν θέλετε, να περάσουμε τώρα στο περιεχόμενο του βιβλίου. Το διάβασα πολύ προσεκτικά και με ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς για πρώτη φορά πέφτει στα χέρια μου μελέτη επάνω σε αυτό το συγκεκριμένο θέμα. Η συμβολή της στην ήδη υπάρχουσα βιβλιογραφία σχετικά με τον Καβάφη είναι οπωσδήποτε σημαίνουσα. Καταρχάς τα νοήματα που διατυπώνετε θα έλεγα ότι είναι συμπυκνωμένα, γι΄ αυτό το λόγο το βιβλίο επιδέχεται πολλαπλές αναγνώσεις. Κάθε ανάγνωσή του αποδεσμεύει νέες εκδηλούμενες έννοιες, που θεωρώ ότι σίγουρα λανθάνουν με την πρώτη ανάγνωση. Αξιολογώ ότι αυτό είναι ένα από τα στοιχεία που υποδηλώνουν ένα ποιοτικό και σοβαρό συγγραφέα. Εντοπίσαμε λοιπόν, ένα επιπλέον θετικό στοιχείο.
Ο ορισμός της ποίησης που καταθέτετε, είναι πρωτότυπος και πολύ ενδιαφέρων (ομολογώ ότι μου άρεσε πολύ) και έρχεται να προστεθεί ως ιδιαίτερα σημαντικός στη μακρά σειρά των ορισμών του τι είναι ποίηση, ήδη από τους αρχαίους συγγραφείς έως και τους πολύ νεότερους, ξένους και ημέτερους (Σεφέρης, Ελύτης), όπως σίγουρα εσείς τους γνωρίζετε πολύ καλύτερα από εμένα.
“… Του θείου είσαι λειτουργός. Σοι έδωκε τον κλήρον του κάλλους και του έαρος…” Αν μου επιτρέπετε να σταθώ σε αυτούς τους υπέροχους στίχους, που προσωπικά με συγκινούν βαθύτατα και αγγίζουν κάποια εσώτατα μύχια της ψυχής μου. Συμβαίνει αυτό, γιατί το “κάλλος” και το “έαρ” που λέει ο ποιητής, είναι για μένα το αιτούμενο μιας ολόκληρης ζωής… Σε κάθε βιβλίο που πιάνουμε στα χέρια μας, υπάρχει κάτι που θα μας αγγίξει και θα “μιλήσει” μέσα μας. Όταν υπάρχει αυτό το “κάτι”, τότε το βιβλίο πέτυχε στην αποστολή του. Θεωρώ ότι αντιλαμβάνεστε… Εσείς έχετε επιτύχει…
Σε ένα-δυο σημεία ίσως έχω διαφορετική γνώμη από εσάς, όμως δεν εστιάζω σε αυτό (ποτέ δεν το κάνω γενικώς), καθώς είμαι της γνώμης πως κάτι τέτοιο ουδόλως υποβαθμίζει την ποιότητα του περιεχομένου, επειδή οι προσωπικές απόψεις του κάθε συγγραφέα τις οποίες διατυπώνει και περνάει άμεσα ή έμμεσα στον αποδέκτη του βιβλίου του, είναι και πρέπει να είναι απόλυτα σεβαστές. Σημασία έχει ότι διατυπώνετε τις απόψεις σας με ένα πολύ όμορφο τρόπο και αυτό εν τέλει μετράει τελικώς.
Εντόπισα κάποια (ελάχιστα) πιθανά λαθάκια όσον αφορά στη φιλολογική επιμέλεια του βιβλίου (με όλο μου τον σεβασμό στην εξαιρετική εργασία του φιλόλογου επιμελητή). Πχ. με την πρόταση: ” Με τον όρο της μεταφυσικής διερεύνησης εννοούμε τη συστηματική..”, ξεκινάει μια νέα παράγραφος. Θεωρώ ότι η σχολαστική αλλαγή παραγράφων μετά από αλλαγή του νοήματος, βοηθάει την ανάγνωση. Μακροσκελείς παράγραφοι γενικώς δυσκολεύουν στην πρόσληψη των νοημάτων, ειδικά όταν ο λόγος είναι σύνθετος, όπως εδώ.
Ανατρέχοντας όλο το έργο συνολικά διαπιστώνω ως αναγνώστης, ότι έχετε μεγάλη ευρύτητα γνώσεων και αυτό λειτουργεί θετικά στη γενική προσέγγιση του θέματος που, ειδικώς εδώ, διαπραγματεύεστε. Αν μου επιτρέπετε να σας προτρέψω, συνεχώς να ανανεώνετε και να εμπλουτίζετε το γνωστικό σας πεδίο επάνω σε όλους τους τομείς του επιστητού, καθώς κάτι τέτοιο θα σας βοηθάει τα μέγιστα στις συγγραφικές σας απόπειρες.
Πολύ ωραία η παράθεση των ποιημάτων του Καβάφη. Εστιάζω σε δύο από αυτά, στο “Σύνταγμα της ηδονής” και στον “Τρόμο”. Προσωπικά θεωρώ, από τα λίγα που γνωρίζω για τον μεγάλο αυτό ποιητή, ότι είναι αντιπροσωπευτικά και ενδεικτικά της όλης κοσμοθεωρίας του και του πόσο τον έχει διαποτίσει από τη μια η αρχαιοελληνική θεώρηση του βίου και από την άλλη η χριστιανική κοσμοθεωρία. Επάνω σε μόνο αυτά τα δύο ποιήματα του συγγραφέα, τα άκρως αποκαλυπτικά του ψυχισμού του, θα μπορούσε να δομηθεί μια ολόκληρη μελέτη.
Τέλος, ολοκληρώνω το διάβασμα αυτού του ποιοτικού βιβλίου και νιώθω ότι… θα ήθελα κι άλλο! Ταπεινή μου γνώμη και προσωπική, υποκειμενική γνώμη είναι ότι το βιβλίο είναι πολύ μικρό. Θα ήθελα μια πιο εκτενή μελέτη. Αυτό για μένα είναι ίσα-ίσα η αρχή, η εισαγωγή επί του θέματος, ας πούμε. Θα ήθελα να σας προτρέψω: Μη φοβάστε να επεκταθείτε! Όμως, όπως σας είπα, πρόκειται για προσωπική άποψη. Αν εσείς, ως συγγραφέας, νιώθετε ότι έχετε διέλθει το θέμα σας και ότι διαθέτει την πληρότητα που πρέπει, τότε στον αναγνώστη δεν πέφτει λόγος. Εσείς αποφασίζετε.
Αυτά τα λίγα από τις δύο αναγνώσεις που έκανα μέχρι στιγμής στο έργο σας. Το εν λόγω βιβλίο είναι ένα απόκτημα για μια βιβλιοθήκη σοβαρού ανθρώπου, για να το μελετά κάθε φορά με νέο ενδιαφέρον και να εντοπίζει νέα ενδιαφέροντα σημεία.
Κ. Ιωαννίδη, δεν ξέρω τι έχετε ακούσει ως κριτική, από άλλους ειδήμονες και εμπειρογνώμονες. Σας μίλησα με όλη μου την ειλικρίνεια και απέχοντας από την οποιαδήποτε μορφή κολακείας, καθώς δεν συνάδει με τον χαρακτήρα μου. Είστε ένας νέος άνθρωπος, δείχνετε να έχετε πολλές ευαισθησίες (κάτι που σπανίζει) και έχετε πολλά να προσφέρετε. Σας δόθηκε ένα μεγάλο χάρισμα. Φροντίστε να το καλλιεργήσετε και να το εμπλουτίσετε. Με επιμονή επιδοθείτε στον εξευγενισμό στης εσωτερικής σας υπόσταση και στην ποιητική αναβάθμιση του επιπέδου της ύπαρξής σας. Να είστε βέβαιος ότι αυτό θα αντανακλά στο έργο σας και θα περνά στους αναγνώστες σας. Αυτός είναι ο ύψιστος προορισμός του συγγραφέα: Να προάγει το ήθος των ανθρώπων. Μόνο αυτού του είδους οι συγγραφείς θα περάσουν στο μέλλον, ενώ για τους “άλλους” προορίζεται η λήθη. Παρακαλώ, συνεχίστε να γράφετε για το καλό όλων μας. Να έχετε θάρρος και να προχωράτε.
Θεωρώ ως ιδιαίτερα ευτυχή συγκυρία το ότι ήρθα σε επαφή μαζί σας μέσω της γραφίδας σας. Χαίρομαι ιδιαίτερα γι΄ αυτό, καθώς η ποιότητα που εκπέμπετε μου ταιριάζει και αυτό τα λέει όλα. Εύχομαι για σας τα κάλλιστα. Με εξαιρετική τιμή προς το πρόσωπό σας.
Γρηγορία Σαργιώτη
Φιλόλογος βυζαντινολόγος-νεοελληνιστής.