Η Αγνή Γη του Βούδα δεν είναι απλά ένα βιβλίο για τον Βουδισμό, αλλά εμπεριέχει μεγάλο μέρος Ανατολικής Παράδοσης και Ιστορίας.
γράφει ο συγγραφέας Πέτρος Παπαποστόλου
Ποια είναι η Αγνή Γη;
Ο βουδισμός της Αγνής Γης (Pure Land Buddhism/Amidism) αποτελεί την πιο διαδεδομένη Σχολή του Κλάδου Mahayana σε Κίνα (Jingtu zong), Ιαπωνία (Jodo bukkyo), Κορέα (Jeongto-jong) και Βιετνάμ (Tinh Do Tong). Η επιρροή της είναι εμφανής και σε άλλες χώρες που υιοθετούν τον Κλάδο Mahayana, όπως στο Θιβέτ, το Νεπάλ, το Μπουτάν, τη Μογγολία (ως Βόρειος Κλάδος Mahayana ή Vajrayana), τη Μαλαισία και την Ταϊβάν.
Το όνομά της προέρχεται από τις «Καθαρές Χώρες» που ευαγγελίζεται και υπόσχεται στη φιλοσοφία της, δηλαδή από εκείνους τους μεταθανάτιους Παραδείσους, τους Αγνούς και αμόλυντους υπερουράνιους Τόπους (buddhaksetra), στους οποίους θα μεταβεί η ψυχή ενός πιστού μετά τον σωματικό του θάνατο και θα ευημερήσει, δικαιωμένη μεταφυσικά για την επίγεια αρετή της.
Οι Παράδεισοι αυτοί θεωρητικά δεν ταυτίζονται με την έννοια της Nirvana, αλλά αποτελούν έναν ενδιάμεσο Τόπο, στον οποίο η ψυχή δύναται να μετέλθει και να βρει τη γαλήνη της. Παρά ταύτα, ο κύκλος των μετεμψυχώσεων (Samsara) δεν θεωρείται ολοκληρωμένος, και η ψυχή κάλλιστα μπορεί να μετενσωματωθεί και να επιστρέψει σε έναν ακόμη επίγειο βίο.
Το ζήτημα των Παραδείσων
Ο κάθε ένας Παράδεισος διοικείται από έναν υπερουράνιο Βούδα, διασημότερος από τους οποίους είναι ο Κύριος του Δυτικού Παραδείσου (Sukhavati), ο Αμιντά (σανσκρ.: Amitabha-Amitayus/κιν.: Amituofo/ιαπ.: Amida/κορ.: Amita/βιετ.: A Di Da Phat). Ο τελευταίος δεν είναι ο μόνος Βούδας που αναγνωρίζει ο βουδισμός της Αγνής Γης, ενώ πολλές και διάφορες είναι οι πεποιθήσεις, οι ιστορίες και οι συμβολικές αναγωγές που συνοδεύουν τους υπερουράνιους Βούδες και τις ιδιότητές τους. Σε γενικές γραμμές ο όρος «Αγνή Γη» μπορεί να χαρακτηρίσει όλη τη σωτηριολογική και κοσμολογική διδασκαλία του Κλάδου Mahayana.
Θυμίζουμε ότι τα όρια ανάμεσα στις Σχολές και στις επιμέρους υπο-Σχολές και σέκτες του «Μεγάλου Οχήματος» πολλές φορές είναι θολά και ασαφή. Είναι πάντως βέβαιο ότι η ιδιάζουσα παράδοση της Καθαρής Χώρας επηρεάζει άμεσα σχεδόν όλες τις άλλες Σχολές του Mahayana βουδισμού, ενώ ιδιαίτερη και άκρως δημιουργική είναι και η σχέση της με τον θιβετικό βουδισμό (Vajrayana), όπως αναφέρεται και στο βιβλίο. Παίρνοντας τα πράγματα από την αρχή, βλέπουμε ότι οι ιστορικές απαρχές της Αγνής Γης βρίσκονται και αυτές στην Ινδία.
Πιο συγκεκριμένα, οι πρώτες διδασκαλίες για την επαναγέννηση σε μία Καθαρή Χώρα φαίνεται πως αναπτύχθηκαν στη σημερινή, πακιστανική περιοχή της Gandhara της Βόρειας Ινδίας. Από το μέρος αυτό πιθανολογείται ότι μεταφέρθηκαν οι πρώτες αμινταϊκές Σούτρες στην Κίνα περίπου το 147 μ.Χ.
Εκεί, στα τέλη του 2ου αιώνα μ.Χ. (πιθανότατα γύρω στο 186 μ.Χ.), ο μοναχός Λοκακσέμα (Lokaksema, 147-189; μ.Χ.) μετέφρασε στα κινεζικά τα εν λόγω κείμενα και ουσιαστικά εγκαινίασε με το μεταφραστικό του έργο το επίσημο ξεκίνημα μίας ιδιαίτερης θρησκευτικής και φιλοσοφικής παράδοσης, που αναφερόταν σε υπερουράνιους Βούδες και σε ενδιάμεσες -πνευματικά εξιδανικευμένες και οντολογικά παραδείσιες- πραγματικότητες (Καθαρές Χώρες).
Η ιδεά της σωτηρίας
Οι φιλολογικές μελέτες πάνω στις μεταφράσεις του Λοκακσέμα συνηγορούν στο ότι η πρώτη γλώσσα αυτών των κειμένων, που δυστυχώς δεν σώζονται στις μέρες μας, ήταν η γλώσσα Prakrit της περιοχής Gandhara, και δη ένα τοπικό σανσκριτικό ιδίωμα (Gandhari), συγγενικό της Pali. Να αναφερθεί ότι την ίδια εποχή στην περιοχή της Gandhara εμφανίζονται και οι πρώτες ζωγραφικές απεικονίσεις του Βούδα Αμιντά, αλλά και των συνοδών Bodhisattvas του εν λόγω υπερουράνιου όντος, Αβαλοκιτεσβάρα (Avalokitesvara) και Μαχασταμαπράπτα (Mahasthamaprapta).
Η παράδοση θέλει σημαντικούς διανοητές της εποχής όπως ο Ναγκαρτζούνα να είναι φιλικά προσκείμενοι στις κοσμοθεωρίες της Αγνής Γης, ενώ η διάδοση αυτών των θεωριών θα πρέπει να έγινε με ταχύτατους ρυθμούς, μιας και η βασική πίστη που δίδασκε η νεοσυσταθείσα Σχολή είχε να κάνει με εξωτερικά όντα που βοηθούν τους ανθρώπους να προκόψουν ηθικά και να σωθούν στους Παραδείσους τους.
Η ιδέα της σωτηρίας διαμέσου ενός ανώτερου όντος (ετεροσωτηρία) ήταν πρωτόγνωρη για τον βουδισμό εν γένει, και η αισιόδοξη οπτική ενός ακόμη πιο συμπονετικού βουδισμού προφανώς και επιτάχυνε τη διάδοση αυτών των διδασκαλιών. Η νέα, παρήγορη και φιλική προς τον απλό πιστό υπόσχεση ενός Παραδείσου, «καθώς και η παρήγορη συναίσθηση της ύπαρξης ενός είδους προσωπικού θεού που σώζει, συνέβαλαν στην εξάπλωση αυτής της πίστης, ιδίως στα λαϊκά στρώματα, ώστε να γίνει η πιο δημοφιλής μορφή βουδισμού τόσο στην Κίνα όσο και στην Ιαπωνία».
Από τον ταοϊσμό στην Αγνή Γη
Η διδασκαλία της Αγνής Γης εξαρχής διαφοροποιήθηκε ως πνευματικό ρεύμα, διότι περιστράφηκε γύρω από μια πρωτότυπη πεποίθηση περί προσωπικής σωτηρίας από υπερουράνιες οντότητες. Παρόλο που μια τέτοια αντίληψη δύναται θρησκειολογικά να παραπέμψει στις διδασκαλίες του ινδουισμού, η Αγνή Γη αποτελεί μία καθαρά βουδιστική Οδό, βασισμένη περισσότερο στην ήδη υπάρχουσα μαχαγιανική παράδοση περί πολλών Βουδών και Bodhisattvas παρά στην ινδική θρησκεία και τους θεούς της.
Η αμινταϊκή γραμματεία βρήκε ένα ασφαλές ερμηνευτικό λιμάνι στην Ανατολική Κίνα και δη στον ναό του Ανατολικού Δάσους (Donglin si) που βρίσκεται στο βουνό Λου (Lu ή Lushan) στην επαρχία Jiangxi. Το μοναστήρι εγκαινιάστηκε το 386 μ.Χ. από τον μοναχό Χουιγιουάν (Huiyuan, 334-416 μ.Χ.), ο οποίος έμελλε να είναι και ο πρώτος μεγάλος δάσκαλος της Αγνής Γης. Ο Χουιγιουάν ξεκίνησε ως πιστός του ταοϊσμού. Στη συνέχεια, ασπάστηκε τον βουδισμό και μαθήτευσε στη Βόρεια Κίνα, δίπλα στον ονομαστό δάσκαλο Ντάο’αν (Dao’an, 312- 385 μ.Χ.).
Σύντομα αναζήτησε την τύχη του μακριά από τον μέντορά του, και το 385 μ.Χ., αμέσως μετά τον θάνατο του καθοδηγητή του, βρέθηκε στο όρος Λου, όπου και ίδρυσε ένα νέο μοναστήρι. Εκεί συγκέντρωσε λόγιους μοναχούς για την περαιτέρω μελέτη στον βουδισμό (όπως βλέπουμε και στο βιβλίο) και ίδρυσε περί το 402 μ.Χ. την Κοινότητα του Λευκού Λωτού (Bailianjiao/White Lotus Society), την ερμηνευτική εκείνη ομάδα που έμελλε να αποδειχτεί ως ο πρώτος φιλολογικός πυρήνας του βουδισμού της Αγνής Γης.
Η εξάπλωση της Αγνής Γης
Η Κοινότητα του Λευκού Λωτού αναγνώρισε για ιερά της κείμενα τις Σούτρες της Καθαρής Χώρας (Longer Sukhavativyuha Sutra και Shorter Sujkavativyuha Sutra, για τις οποίες θα κάνουμε λόγο στο επόμενο υποκεφάλαιο), και τοποθέτησαν τον Βούδα Αμιντά στο επίκεντρο των λατρευτικών τους δοξασιών. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, το μοναστήρι του Ανατολικού Δάσους έγινε ο πρώτος ιερός χώρος για τη Σχολή της Αγνής Γης.
Πολύ σύντομα η φήμη του εξαπλώθηκε σε όλη την Κίνα και αποτέλεσε έναν ιδιαίτερο ερμηνευτικό πόλο έλξης για λόγιους βουδιστές όλων των Σχολών Mahayana. Παρά ταύτα, στην Κίνα οι δοξασίες της Αγνής Γης δεν εξελίχθηκαν ποτέ σε μία αυστηρά περιχαρακωμένη Σχολή, αμιγώς διακριτή από τις υπόλοιπες. Αντιθέτως, οι πεποιθήσεις της εξετάζονται πλάι στις δοξασίες άλλων μεγάλων κινεζικών Σχολών (λ.χ. T’ien-T’ai, Ch’an, Hua- Yen), ενώ πολλές φορές αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα τους και θυγατρικές επεξηγήσεις τους.