Αρχαίοι Έλληνες Θεοί: Ο Πάνας

Ο Πάνας διδάσκει τον νεαρό Απόλλωνα να παίζει φλάουτο. Γκραβούρα του Battista Franco, 16ος Αιώνας.

Τον κραταιό Πάνα καλώ, τον ποιμενικό, το σύμπαν του κόσμου,

ουρανό, θάλασσα και παμβασίλασσα γη κι αθάνατο πυρ·

γιατί όλα αυτά είναι μέλη του Πανός […]

[…] κοσμοκράτορα, αυξητή, φωτοβόλε, καρποφόρε Παιάν·

Μα έλα εσύ μακάριε, εκστατικέ και ενθουσιώδη

στις ιερές σπονδές· χάρισέ μας τέλος καλό του βίου

και διώξε την πανική μανία στα πέρατα της γης¹.

(Ορφικοί Ύμνοι)

Εν Έλλησι μεν νυν νεώτατοι των θεών νομίζονται είναι

Ηρακλέης τε και Διόνυσος και Παν, παρ’ Αιγυπτίοισι δε

Παν μεν αρχαιότατος. (Ηρόδοτος 2.145)

Κερασφόρος με σχιστή οπλή, ουρά και αυτιά τράγου αλλά και μορφή ανθρώπου, ο Αρκαδικός θεός Παν, γιος του Ερμή και μιας Νύμφης –της Δρυόπης ή σύμφωνα με άλλες μυθικές παραδόσεις της Ορσινόης, της Καλλιστώς κ.ά.–, διανύει μια μακριά πορεία από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας κάνοντας αισθητή την παρουσία του μέσα από τους μύθους και τη λογοτεχνία, ως αρχετυπικό σύμβολο του γενετήσιου ενστίχτου και της γονιμότητας. Η προέλευση του ονόματός του τον συνδέει με το ρήμα ποιμαίνω έλκοντας την καταγωγή της από τη δωρική ρίζα του ρήματος παον– με σύνθλιψη / αφαίρεση του φωνήεντος «ο» (το αντίστοιχο ρήμα στα Λατινικά είναι το pascere) ως προστάτης των ποιμένων, καθώς ζούσε στα δάση και στα βουνά της Ελλάδας. Παράλληλα, κάποιοι θεωρούσαν ότι το όνομά του συνδέεται με την έννοια του Παντός < Παν, εκδοχή για την προέλευσή του ονόματός του που επικρατεί κυρίως στα Ρωμαϊκά χρόνια². Τη συμπαντική διάσταση του ονόματος του Πάνα αναδεικνύει και το απόσπασμα από τον ορφικό ύμνο που παραθέτω ως μότο στο παρόν σημείωμα, αποκαλώντας τον «το σύμπαν του κόσμου»³. Ως εφευρέτης της σύριγγας / σουραυλιού (πνευστό μουσικό όργανο που χρησιμοποιούνταν από τους ποιμένες)⁴ συνδέεται με τη μουσική και τις μαγικές της δυνάμεις καθώς και με το κέφι και τη χαρά του γλεντιού⁵.

Η λατρεία του θεού Πάνα στην αρχαιότητα τελούνταν συνήθως σε σπήλαια. Το πιο γνωστό από αυτά είναι το σπήλαιο Κορκύκειον στις πλαγιές του βουνού Παρνασσός, το οποίο ήταν αφιερωμένο επίσης και στη λατρεία των Νυμφών. Ο βοσκοί θυσίαζαν σε αυτόν συνήθως κατσίκια και πρόβατα ή του προσέφεραν αφιερωματικά αγαλματίδια βοσκών φτιαγμένα από πηλό⁶. Ένα ενδιαφέρον στοιχείο που εντοπίζουμε σχετικά με τη λατρεία του συγκεκριμένου θεού είναι η σύνδεσή της με τους Δελφούς και την Αθήνα, όπου οι θιασώτες του Πάνα προσφέρουν προς τιμήν του θυσίες ευνουχισμένων κριαριών και διοργανώνουν λαμπαδηδρομίες. Σύμφωνα με τον αρχαίο ιστορικό Ηρόδοτο, το συγκεκριμένο είδος λατρείας του Πάνα στην Αθήνα καθιερώθηκε ως ευχαριστία των Αθηναίων προς τον θεό για τη βοήθεια που τους προσέφερε στη μάχη του Μαραθώνα, σκορπώντας τον πανικό στους αντιπάλους τους. Επιπλέον, ο Παν συχνά συνδεόταν με τον θεό Διόνυσο και σε απεικονίσεις του θεού σε κεραμικά αγγεία της ύστερης αρχαιότητας φαίνεται να συνοδεύεται από Μαινάδες και Σάτυρους⁷. Στα ρωμαϊκά χρόνια ο αρκαδικός τραγοπόδαρος θεός ταυτίστηκε με τον Φαύνο Λούπερκο, το ιερό του οποίου ήταν το σπήλαιο Lupercal στη βορειοδυτική πλαγιά του Παλατίνου⁸.

Ο Πλούταρχος στα Ηθικά (419b–e) μεταφέρει μια ιστορία που άκουσε από τον γραμματικό Επιθέρση σχετικά με ένα πλοίο που διέσχιζε το Ιόνιο προς Ιταλία και όταν έφτανε κοντά στους Παξούς ο πηδαλιούχος του πλοίου άκουσε μέσα στη νύχτα μια φωνή που του είπε μόλις φτάσει έξω από το Βουρθωτό της Ηπείρου να φωνάξει «Ο Μέγας Παν απέθανεν που πενθούσε για τον θάνατο του θεού». Τότε ακούστηκαν ολολυγμοί και στεναγμοί από όλη τη φύση. Το νέο έφτασε γρήγορα στη Ρώμη και στον αυτοκράτορα Τιβέριο. Το κενό που αφήνει ο θάνατος του Πάνα καλύπτει η θεολογία του χριστιανισμού, που εκείνα τα χρόνια γνώριζε μεγάλη διάδοση, με αποτέλεσμα ο Πάνας να θεωρηθεί θνητή δαιμονική οντότητα και η μορφή του να υιοθετηθεί από τους χριστιανούς ως μορφή του διαβόλου της κόλασης⁹.

Η έννοια του Πανικού –του «ιερού τρόμου» όπως τον αποκαλεί ο Νίκος Καζαντζάκης στον Ζορμπά του–, που έχει την προέλευσή της στον τραγοπόδαρο αρκαδικό θεό και τον ανεξήγητο τρόμο που σκορπούσε στους ανθρώπους τρέποντάς τους σε φυγή, καθιστά τη μορφή του Πάνα στις μέρες μας που επικρατεί η πανδημία Covid-19, η οποία έχει λάβει ανεξέλεγκτες κι εφιαλτικές διαστάσεις σε όλη την υφήλιο, πιο επίκαιρη από ποτέ. Ταυτόχρονα οι κλιματικές αλλαγές, ως αποτέλεσμα της άλογης επέμβασης του ανθρώπου στο φυσικό περιβάλλον και της έλλειψης σεβασμού προς αυτό, είναι πλέον μια πραγματικότητα που επηρεάζει καθοριστικά την ποιότητα της ζωής μας και την οποία θα κληθούμε εμείς και οι επόμενες γενιές να αντιμετωπίσουμε δραστικά ως υπεύθυνοι πολίτες του Κόσμου. Όπως πολύ εύστοχα επισημαίνει σε σχετικό άρθρο της η Mary A. Wood¹⁰, καλούμαστε πλέον να μην κρύβουμε τους φόβους μας κάτω από παραπετάσματα, να αντικρίζουμε κατάματα και να ερχόμαστε αντιμέτωποι με τις αρχέγονες δυνάμεις της φύσης –που ο τραγόμορφος θεός Πάνας ως αρχετυπικό σύμβολο αντιπροσωπεύει–, τις οποίες όσο και αν προχώρησε ο πολιτισμός μας και η επιστήμη τελικά δεν κατορθώσαμε να τις δαμάσουμε και να τις διαχειριστούμε, αποδείχτηκαν και είναι ισχυρότερες από εμάς και ο μόνος δρόμος που μας έχει μείνει είναι να τις κοιτάξουμε κατάματα με θάρρος, θράσος αλλά και δημιουργικότητα.

(απόσπασμα από τη μελέτη της Αργυρώς Λουλαδάκη ”Ο Θεός Πάνας στην Ελληνική Ποίηση της Παρακμής”, το οποίο μόλις κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Δαιδάλεος.)

https://www.daidaleos.gr/shop/o-theos-panas-stin-elliniki-poiisi-tis-parakmis/