Ο Πάνας, ένας θεός της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας προστάτης των βοσκών και σύντροφος των Νυμφών του δάσους, που μαζεύονταν για να ακούσουν τους μελωδικούς ύμνους της σύριγγάς του. Σύμφωνα με το μύθο, κάποτε αγάπησε μια Νύμφη, τη Σύριγγα, κόρη του Λάδωνα ποταμού, αλλά εκείνη δεν τον ήθελε. Μια μέρα που τη βρήκε ολομόναχη μέσα στο δάσος έτρεξε να την πιάσει. Εκείνη τρομαγμένη προσπάθησε να ξεφύγει και καθώς βρέθηκε μπροστά στο ποτάμι το Λάδωνα, ζήτησε από τον πατέρα της να τη μεταμορφώσει σε καλαμιά. Έτσι κι έγινε κι ο Πάνας που ήταν έτοιμος να την αγκαλιάσει βρέθηκε να κρατάει στα χέρια του καλάμια. Καθώς τα φιλούσε άκουσε να βγαίνει μελωδικός ήχος από αυτά κι έτσι τα κόλλησε σε διάφορα μεγέθη με κερί κι άρχισε να τα φυσάει βγάζοντας γλυκές μελωδίες. Εκείνο το μουσικό όργανο ονομάστηκε σύριγγα, προς τιμή της αγαπημένης του Νύμφης, που είχε μεταμορφωθεί σε καλαμιά1.
Θεός που αγαπάει τη μουσική, άλλοτε με ασυγκράτητο ερωτισμό κι άλλοτε τρυφερός κι ευγενικός, που δεν παύει παρ ’όλ’ αυτά ενίοτε να σκορπάει τον πανικό.
Γιατί άραγε στην εποχή μας να μας ενδιέφερε ένας θεός όπως ο Πάνας; Θεότητα των δασών και της ποιμενικής ζωής πώς θα μπορούσε η παρουσία του να συνδέεται με τον άνθρωπο της αστικοποιημένης κοινωνίας των μοντέρνων καιρών;
Ανατρέχοντας σε αναφορές στη σχετική με το θέμα γραμματεία και βιβλιογραφία παρατηρούμε με έκπληξη, ότι πρόκειται για έναν θεό με σταθερή διαχρονική πορεία έως και τις μέρες μας. Από ένα χωρίο που συναντούμε στον Ηρόδοτο (Ιστορίαι, 2.145), όπου ο Πάνας παρουσιάζεται ως ένας από τους αρχαιότατους θεούς που λατρεύονταν από τους Αιγυπτίους προτού καν γίνει γνωστός ανάμεσα στους Έλληνες μέχρι και σύγχρονα άρθρα και βιβλία2 που κάνουν ρητή αναφορά στην αναβίωση του συγκεκριμένου μυθολογικού συμβόλου σε μια εποχή που η φύση φαίνεται να εξεγείρεται ενάντια στα στεγανά που έχει θέσει σύγχρονος εξορθολογισμένος τρόπος ζωής. Η έξαρση της βίας, η πανδημία του Covid 19 καθώς και η κλιματική αλλαγή είναι κάποια από τα φαινόμενα που μαστίζουν τις δυτικές –και όχι μόνο- κοινωνίες κι έρχονται επιτακτικά να μας θυμίσουν πόσο ανίσχυρος είναι ο πολιτισμός μας και πόσο σαθρά σε κάποιες περιπτώσεις είναι τα θεμέλιά του απέναντι στη φύση.
Λαμβάνοντας ως δεδομένο τη συχνή και ισχυρή παρουσία του θεού Πάνα στην Ευρωπαϊκή λογοτεχνία (ακόμα και την παιδική λογοτεχνία όπως ο γνωστός ήρωας Peter Pan του J. M. Barrie3) και τέχνη δε μπορούμε να παραβλέψουμε το γεγονός ότι παρά τους πολλαπλούς μετασχηματισμούς και συμβολισμούς που αποδίδονται κάθε εποχή στο βουκολικό θεό, οι ρίζες του συγκεκριμένου μυθολογικού αρχέτυπου κείνται στην αρχαία Ελλάδα. Πώς άραγε αφομοιώνουν και παρουσιάζουν στο έργο τους τον συγκεκριμένο βουκολικό θεό οι νεοέλληνες συγγραφείς και ποιητές του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα. Τι συμβολίζει για αυτούς η παρουσία του και σε ποιο βαθμό και με ποιο τρόπο αξιοποιούν τις δυτικοευρωπαϊκές επιρροές σχετικά με την πρόσληψη του αρχαίου αυτού θεού; Το νέο μου βιβλίο που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ‘Δαιδάλεος’ με τίτλο: «Ο Θεός Πάνας στην ελληνική ποίηση της παρακμής: Όψεις ενός μυθολογικού συμβόλου στο έργο του Παλαμά, του Σικελιανού και άλλων λογοτεχνών του μεσοπολέμου» κάνει μια πρώτη απόπειρα προσέγγισης και απάντησης των παραπάνω ερωτημάτων, με πρόθεση να ξεκινήσει το διάλογο για το μετασχηματισμό και την πολυσημία του εν λόγω μυθολογικού αρχετύπου στη νεοελληνική γραμματεία και τέχνη.
Αργυρώ Λουλαδάκη
(δρ, Νεοελληνικής φιλολογίας και ποιήτρια)
Αργυρώ Λουλαδάκη/ Ο Θεός Πάνας στην Ελληνική Ποίηση της Παρακμής/ Εκδόσεις Δαιδάλεος, 2021
2 Ενδεικτικά παραθέτω τα ακόλουθα βιβλία: Paul Robichaud, The Great God’s Modern Return και Sukey Fontelieu, The Archetypal Pan in America, Hypermasculinity and Terror, Routledge 2018.
3 Βλ. From Ancient Greece to ‘Neverland’: The Tale of Peter Pan (youtube June/30/2019).