Μυστικισμός και Θρησκεία. Δύο έννοιες άρρηκτα συνδεδεμένες που με το πέρας του χρόνου, ίσως απομακρύνθηκαν.
Κάθε θρησκεία προϋποθέτει την ύπαρξη μίας κοινότητας ανθρώπων, οι οποίοι συνδέονται με κοινές μεταφυσικές αντιλήψεις, κοινές ηθικές αρχές και συμπεριφορές, ενώ μετέχουν και σε κοινές τελετές ή τελετουργίες. Σε γενικές γραμμές, αναφέρεται σε ένα οργανωμένο σύστημα πεποιθήσεων, πρακτικών, τελετουργιών και ηθικών κανόνων που συνδέονται με την πίστη σε μια υπερφυσική οντότητα ή σε ανώτερες δυνάμεις, όπως θεότητες, πνεύματα, πρόγονοι κ.α.. Μέσω της θρησκείας, οι άνθρωποι προσπαθούν να εξηγήσουν το νόημα της ζωής, την προέλευση του σύμπαντος, αλλά και την ύπαρξη μετά τον θάνατο. Ο «μυστικισμός» από την άλλη, είναι ένας όρος αρκετά ασαφής, τόσο στην καθημερινή γλώσσα όσο και στη θεολογική. Συχνά συνδέεται ή συγχέεται με τον αποκρυφισμό, τον εσωτερισμό ή θεωρείται ότι αναφέρεται σε μία ιδιαίτερη, υπερφυσική γνώση η οποία είναι κτήμα λίγων εκλεκτών πιστών.
Όμως, για την επιστήμη της Θρησκειολογίας ο όρος «μυστικισμός» έχει ένα συγκεκριμένο περιεχόμενο συνδεδεμένος με τη θρησκεία. Προς αποφυγήν παρανοήσεων να επισημάνουμε ότι η Θρησκειολογία είναι η επιστημονική μελέτη των θρησκειών, η οποία εξετάζει τα διάφορα θρησκευτικά συστήματα, τις πεποιθήσεις, τις πρακτικές, την ιστορία και τις επιδράσεις που έχει η θρησκεία στις κοινωνίες και τα άτομα.
Σκοπός της είναι να αναλύσει τις θρησκείες με αντικειμενικό και κριτικό τρόπο, χωρίς να εμπλέκεται στην προώθηση συγκεκριμένων πεποιθήσεων. Για την Θρησκειολογία, λοιπόν, ο μυστικισμός, ως έννοια, αναφέρεται στην επιδίωξη της άμεσης εμπειρίας του θείου ή της απόλυτης πραγματικότητας μέσω μίας εσωτερικής, πνευματικής διαδρομής του πιστού μέσα από τη θρησκεία.
Ο όρος προέρχεται από το ελληνικό ρήμα «μύω», που σημαίνει «κλείνω τα μάτια», υποδηλώνοντας την ανάγκη του ατόμου να στραφεί προς τα μέσα για να συναντήσει το θείο, αλλά σημαίνει επίσης ότι «κλείνω και τα χείλη» για να μην κοινοποιήσω στους «αμύητους» ή πνευματικά αρχάριους τις πνευματικές εμπειρίες που βιώνω. Υπό αυτή την έννοια, ο μυστικισμός αναφέρεται στην επιδίωξη μίας συγκλονιστικής εσωτερικής εμπειρίας βίωσης του θείου, η οποία έχει ως αποτέλεσμα την εσωτερική πνευματική μεταμόρφωση του ατόμου, η οποία προκύπτει από την ένωση της ψυχής με τον προσωπικό Θεό ή με κάποια απρόσωπη μορφή του θείου. Πρόκειται για την εμπειρία που είναι γνωστή ως «θέωση» στη χριστιανική θεολογική γλώσσα και, τηρουμένων των αναλογιών, συναντάται με παραπλήσιες μορφές σε διάφορες θρησκευτικές παραδόσεις. Αυτό που για τους πολλούς αποτελεί στόχο προς επίτευξη στη μεταθανάτιας ζωή, ορισμένοι, συνήθως λίγοι πιστοί, θέλουν να το βιώσουν ήδη κατά τη διάρκεια της επίγειας ζωής τους.
Οι μυστικοί, αν και διαπνέονται από ένα πνεύμα ελευθερίας, ωστόσο ο τρόπος που κατανοούν και ερμηνεύουν το πνευματικό τους βίωμα καθορίζεται εν πολλοίς και από τη θρησκευτική παράδοση από την οποία προέρχονται. Έτσι μπορούμε να διακρίνουμε δύο μεγάλες ομάδες. Η μία περιλαμβάνει τις μεγάλες θρησκείες της Ανατολής, τον Ινδουισμό και τον Βουδισμό μαζί με τις πολλές επιμέρους σχολές και διακλαδώσεις τους, όπου η μυστική εμπειρία βιώνεται περισσότερο ως «σβήσιμο» του ατομικού εγώ μέσα σε μία απρόσωπη, υπερφυσική αρχή. Η δεύτερη αφορά τις μεγάλες μονοθεϊστικές θρησκείες, Χριστιανισμό, Ισλάμ, Ιουδαϊσμό, στις οποίες η μυστική εμπειρία κατανοείται κυρίως ως κοινωνία και ένωση με τον προσωπικό Θεό.
Ως αποτέλεσμα αυτής της μοναδικής εμπειρίας, της εν ζωή βίωσης μίας μορφής ένωσης με το θείο, αυτή η ιδιαίτερη κατηγορία πιστών που ονομάζουμε «μυστικούς» υπερβαίνουν τον διαχωρισμό μεταξύ αυτής και της «άλλης ζωής», μεταξύ κτιστού και ακτίστου, μεταξύ εφήμερου και αιώνιου.
Επιπλέον, αυτή η εμπειρία θεωρείται ότι ταυτίζεται με την πνευματική τελείωση ή την αγιότητα στην οποία έφτασε ο πιστός μέσω μίας πνευματικής πορείας που συνήθως περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, τεχνικές προσευχής, περισυλλογή διαλογισμό, αλλά και εσωτερική κάθαρση. Η ιδιαίτερη πνευματική ελευθερία που επιδεικνύουν συχνά οι μυστικοί, προέρχεται από την πεποίθηση ότι έχουν φτάσει σε ένα πνευματικό στάδιο που υπερβαίνει τις τυπικές, εξωτερικές μορφές θρησκευτικότητας και αυτό πολλές φορές τους οδηγεί σε σύγκρουση με το οργανωμένο ιερατείο της θρησκείας τους.
Στην Χριστιανική θρησκεία, ο μυστικισμός βρίσκεται στο επίκεντρο της πνευματικής ζωής ήδη από τους πρώτους αιώνες. Η έννοια της θέωσης — η προσωπική ένωση του ανθρώπου με τον Θεό — είναι θεμελιώδης στην ορθόδοξη παράδοση της Ανατολής. Μεγάλοι θεολόγοι, όπως ο Γρηγόριος ο Παλαμάς, ερμήνευσαν τη μυστική εμπειρία ασκητών και μυστικών, η οποία κυριαρχείται από το υπερκόσμιο θείο φως, ως θεωρία και μετοχή του κτιστού (άνθρωπος) στο άκτιστο φως και στις άκτιστες θείες ενέργειες, μέσω των οποίων βιώνεται η ένωση με τον Θεό, ο οποίος, όμως, κατά την ουσία του παραμένει απρόσιτος.
Αντίστοιχα, στη Δυτική Ευρώπη ο χριστιανικός μυστικισμός, εκκινώντας υπό διαφορετικές θεολογικές και ιστορικές προϋποθέσεις, γνώρισε μία ιδιαίτερη ανάπτυξη και εκδηλώθηκε με ποικίλες και σίγουρα πολύ ενδιαφέρουσες μορφές. Υπήρξαν μάλιστα περίοδοι κατά τις οποίες εξαπλώθηκε, πέραν του κλήρου, και σε μεγάλα λαϊκά στρώματα, ενώ αναπτύχθηκε ιδιαίτερα και η μυστική γραμματεία μέσω συγγραμμάτων που καταγράφουν, εκστάσεις, οράματα, υπερφυσικές εμπειρίες και θείες αποκαλύψεις. Αυτή η μεγάλη ποικιλομορφία του δυτικού μυστικισμού, οποίος επιπροσθέτως δέχθηκε επιρροές και εμπνεύσεις διαφόρων προελεύσεων, δημιούργησε σε πολλές περιπτώσεις προβλήματα και συγκρούσεις με την επίσημη Εκκλησία. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι ορισμένοι μυστικοί αναγνωρίστηκαν ως άγιοι, ενώ πολλοί άλλοι, άνδρες και γυναίκες, διώχθηκαν ως αιρετικοί και δεν αναγνωρίστηκαν ποτέ επίσημα από τη θρησκεία.
Η μελέτη του θεολόγου – θρησκειολόγου Δρ. Χρήστου Νάσιου, “Οι Μυστικοί του Δυτικού Χριστιανισμού”, εκδόσεις Δαιδάλεος (2024) αποτελεί μία διεισδυτική έρευνα πάνω στο θέμα, βασισμένη σε πρωτογενείς πηγές και στην ειδική διεθνή βιβλιογραφία. Παρουσιάζει με ενδελεχή και σαφή τρόπο τις μεγάλες μορφές των μυστικών της Δύσης, τις πνευματικές εμπειρίες και τις διδασκαλίες τους και προσεγγίζει επίσης από διάφορες οπτικές το μεγάλο αυτό θέμα.
Ο μυστικισμός, αν και παρέμεινε στο περιθώριο της επίσημης ιστορίας των θρησκευτικών ιδεών, επηρέασε σημαντικά πνευματικούς ανθρώπους, αλλά και θεολογικά-φιλοσοφικά ρεύματα, ενώ και στην τεχνοκρατούμενη εποχή μας παρατηρείται ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον από πολλούς ανθρώπους, οι οποίοι θέλουν να γνωρίσουν μορφές θρησκευτικότητας που εδράζονται σε μία περισσότερο εσωτερική, προσωπική και βιωματική επαφή με το θείο.
Σημείωμα του συγγραφέα το βιβλίου “Οι Μυστικοί του Δυτικού Χριστιανισμού”, Χρήστου Νάσιου
Ανακαλύψτε κι άλλες μελέτες που σας ενδιαφέρουν, από τις Εκδόσεις Δαιδάλεος!