Μπορεί να χωρέσει το νόημα της τέχνης σ’ ένα βιβλίο;

γράφει η συγγραφέας Θεοδώρα Φιλιππίδου (βιβλίο: «Το είναι της τέχνης»)

Ορίζοντας την τέχνη

Κάθε πιθανός ορισμός της τέχνης φαντάζει ατελής και αδύναμος να περιλάβει ό,τι αυτό αποκαλείται καλλιτέχνημα. Συνεπώς το πρόβλημα περί ορισμού της τέχνης είναι υπαρκτό και χρήζει επίλυσης. Ειδικά τώρα που η τέχνη έχει να επιδείξει μερικά από τα πιο αμφιλεγόμενα παράγωγά της.

Στις μέρες μας πολλοί καλλιτέχνες δημιουργούν συνθέσεις με φώτα, με αντικείμενα της καθημερινότητάς μας, με απόβλητα, με ζώα, ακόμα και με ανθρώπους, πράγμα που καθιστά δύσκολο τον εντοπισμό της φύσης του καλλιτεχνήματος.

Οι τελευταίοι δύο αιώνες, και ιδιαίτερα αυτός που διανύουμε τώρα, προσέφεραν μια ποικιλόμορφη τέχνη, γεγονός το οποίο ανάγκασε τους θεωρητικούς να επεξεργάζονται μια συνεκτική σύνθεση όλων αυτών των πρακτικών μεθόδων και θεωριών που αποτελούν την τέχνη γενικά. Παρ’ όλα αυτά, αυτή η ποικιλομορφία ωθεί τους ειδικούς να ευνοούν ακούσια, εντός των θεωρητικών τους συστημάτων, συγκεκριμένες μορφές τέχνης. Αυτό δημιουργείται, επειδή ακριβώς είναι δύσκολο ένας θεωρητικός να έχει εξειδικευμένη γνώση για όλες τις μορφές τέχνης ταυτόχρονα.

Και έχει ως αποτέλεσμα, η οποιαδήποτε προσπάθεια για εξέταση των διαφόρων απόψεων περί ορισμού της τέχνης να είναι ελλιπής, εάν δεν υπάρξει και κριτική εξέταση της σκοπιάς από την οποία βλέπει ο κάθε ειδικός το θεωρητικό του αντικείμενο. Για παράδειγμα, ο καθένας από εμάς μπορεί να αναλύει μία μορφή τέχνης ή την τέχνη γενικά, έχοντας εξειδικευμένη γνώση περί αναγεννησιακής αρχιτεκτονικής ή περί κυβιστικής ζωγραφικής.

Ο Arthur C. Danto, ένας από τους σημαντικότερους αισθητικούς φιλοσόφους της σύγχρονης εποχής, ασχολήθηκε συστηματικά με την διατύπωση ορισμού της τέχνης.

Ο Arthur Danto, το νόημα της τέχνης κι ένα βιβλίο γεμάτο από φιλοσοφία!

Αρχικά ο συγκεκριμένος φιλόσοφος μέσω του έργου του “Artworld”, θέτει τα θεμέλια ενός θεσμικού ορισμού της τέχνης . Στο συγκεκριμένο έργο ο Danto, ορμώμενος από το καλλιτέχνημα του A. Warhol Brillo Box, δίνει την δική του απάντηση στο πρόβλημα διάκρισης ενός καλλιτεχνήματος από ένα απλό αντικείμενο διατυπώνοντας την άποψη ότι : ένα έργο τέχνης θεωρείται ως τέτοιο, εφόσον περιβάλλεται ή σχετίζεται με την ιστορία της τέχνης και με τις καλλιτεχνικές θεωρίες.

Ένα απλό αντικείμενο μεταμορφώνεται σε καλλιτέχνημα μόνο εντός ενός καλλιτεχνικού περιβάλλοντος. Ο φιλόσοφος εμπλουτίζει τη θεωρία του εφόσον στο έργο του Transfiguration of the Commonplace, προσπαθεί να αναδιατυπώσει πιο ξεκάθαρα την θεωρία του περί της διάκρισης ενός καλλιτεχνήματος και να αναδιατυπώσει τον ορισμό του περί τέχνης. Πιο συγκεκριμένα, αναφέρει πως τα έργα τέχνης διαφοροποιούνται από τα απλά αντικείμενα, εφόσον τα πρώτα έχουν το χαρακτηριστικό γνώρισμα της «αναφορικότητας».

Ένα έργο τέχνης αναφέρεται σε κάτι, περιγράφει κάτι, είναι φορέας ενός νοήματος, σε αντίθεση με ένα απλό αντικείμενο.

Επιπλέον, ένα καλλιτέχνημα διαφοροποιείται από ένα απλό αντικείμενο, χάρη στην ύπαρξη χαρακτηριστικών οντολογικού χαρακτήρα που ομοιάζουν με αυτά της γλώσσας. Όπως οι λέξεις αναπαριστούν κάτι (=ένα νόημα) έτσι και τα έργα τέχνης. Σύμφωνα με τα πιο πάνω, το οντολογικό καταστατικό του έργου τέχνης περιγράφεται ως εξής: 1. ένα έργο τέχνης είναι φορέας ενός νοήματος (έχει αναφορικό χαρακτήρα), 2. ορίζεται από την μορφή και το περιεχόμενο του, 3. είναι προϊόν καλλιτεχνικής πρόθεσης, 4. ο θεατής πρέπει να ερμηνεύει σωστά την μορφή ενός καλλιτεχνήματος γιατί είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το νόημα του και 5. καθορίζεται και εξαρτάται άμεσα από τις κοινωνικές, πολιτιστικές και ιστορικές συνθήκες υπό τις οποίες δημιουργήθηκε.

Το βιβλίο περί τέχνης του με τίτλο “After the End of Art”, πέραν της διατύπωσης ενός εμπλουτισμένου ορισμού για την τέχνη, ο φιλόσοφος παρουσιάζει στο βιβλίο τη νέα του θεωρία για το τέλος της τέχνης και περιγράφει τη φύση του χαρακτήρα της τέχνης μετά το τέλος της.

Οι δύο περίοδοι της τέχνης

Αναλυτικά, ο Danto διαχωρίζει την ιστορία της τέχνης σε δύο περιόδους: 1. περίοδος της μίμησης και 2. περίοδος της ιδεολογίας.

Η πρώτη περίοδος χαρακτηρίζεται από την άποψη, ότι η τέχνη είναι τελολογικά προσανατολισμένη προς την όσο το δυνατό πιστότερη αναπαράσταση της πραγματικότητας, ενώ η δεύτερη χαρακτηρίζεται από την προσπάθεια των καλλιτεχνών, να ορίσουν την φύση του αντικειμένου τους. Επιπλέον, ο χαρακτήρας της πρώτης περιόδου, αντανακλάται στην άποψη του Vasari για την ιστορία της τέχνης, ενώ ο χαρακτήρας της δεύτερης φανερώνεται μέσω της θεωρίας του Greenberg περί του Μοντερνισμού. Η περίοδος της μίμησης φτάνει στο τέλος της με την εμφάνιση της φωτογραφίας, ως η πιο πιστή αναπαράσταση της πραγματικότητας. Από την άλλη, η περίοδος της ιδεολογίας φτάνει στο τέλος της, με την εμφάνιση του κινήματος της Pop Art, εφόσον μέσω αυτού, τα όρια της τέχνης και της πραγματικότητας δοκιμάστηκαν τόσο, ώστε η ίδια η τέχνη συνειδητοποίησε την φιλοσοφική της αλήθεια και την ουσία της φύσης της.

Μόλις συνέβη αυτό, τότε η τέχνη απελευθερώθηκε από τον ιστορικό της χαρακτήρα και από το βάρος της αυτό-εξήγησης. Έτσι φτάσαμε στο τέλος της ιστορικής τέχνης και στην αρχή της μετά-ιστορικής. Η μετά-ιστορική τέχνη ορίζεται ως εξής:

1. πλήρως απελευθερωμένη από κάθε κανονιστική αισθητική ή ιστορική αρχή,

2. έχει πλουραλιστικό χαρακτήρα και

3. δεν επιδέχεται κανενός είδους στιλιστικό χαρακτηρισμό. Βάσει της θεωρίας του περί του τέλους της τέχνης, ο Danto υποστηρίζει πως, το να είναι κάτι έργο τέχνης σημαίνει να αντιπροσωπεύει κάτι και να ενσωματώνει το νόημα του.

Tο βιβλίο What art is

To 2013 εκδίδεται το τελευταίο του βιβλίο του φιλοσόφου τέχνης με τίτλο What art is. Διαπιστώνουμε, ότι ο Danto είναι πλέον πεπεισμένος πως, ένας ορισμός της τέχνης είναι δυνατός, εφόσον υπάρχουν κάποιες διαχρονικές και καθολικές ιδιότητες που καθιστούν κάτι έργο τέχνης.

Αυτές οι ιδιότητες είναι:

1. νόημα (meaning)

2. ενσωμάτωση νοήματος (embodiment) 

3. μοιάζει σαν όνειρο (dreamlike).

Βάσει των τριών αυτών ιδιοτήτων ορίζεται το έργο τέχνης ως, κάτι που ενσωματώνει ένα νόημα και που μοιάζει με ξύπνιο όνειρο . Επισημαίνεται πως, οι τρείς πιο πάνω ιδιότητες είναι εσωτερικές και συνεπώς, ο ίδιος ο Danto, συνειδητοποίησε πως, λανθασμένα προβληματιζόταν για την ομοιότητα απλών αντικειμένων και έργων τέχνης . Η τέχνη, για τον ίδιο, είναι πάντοτε απέναντι από την πραγματικότητα.

Καθ’ όλη την φιλοσοφική του πορεία, ο Arthur Danto προσπάθησε να λύσει το πρόβλημα ορισμού της τέχνης και να τονίσει τον ρόλο που παίζουν οι κοινωνικό-ιστορικές συνθήκες στην διαμόρφωση της αλλά και στην αναγνώριση της. Κρίνοντας συνολικά το έργο, είναι αναπόφευκτο να μην προβληματιστούμε για το πόσο εύκολο είναι τελικά να οριστεί η τέχνη. Μήπως η στροφή προς τις επιμέρους συνθήκες εμφάνισης ενός έργου τέχνης, να μην είναι η λύση του προβλήματος, αλλά ένας έμμεσος τρόπος παραδοχής ότι το πρόβλημα παραμένει;

Αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε ποιο είναι πραγματικά το μέλλον του ορισμού της τέχνης στον τομέα της Αισθητικής;

Βρείτε το βιβλίο «Το είναι της τέχνης» από τις Εκδόσεις Δαιδάλεος εδώ