Εξευρενώντας τον Πόντο: Ιστορία και Κληρονομιά
Όταν κάποιος μιλά σήμερα για τον Πόντο και τους Έλληνες που αναγκάστηκαν να φύγουν από εκεί πριν από έναν αιώνα, αναφέρεται σχεδόν πάντα για δύο συγκεκριμένες ιστορικές περιόδους:
1) Την περίοδο ίδρυσης των ελληνικών πόλεων στα νότια παράλια στον Εύξεινο Πόντο, κατά την αρχαιότητα.
2) Τη σύγχρονη περίοδο και πιο συγκεκριμένα, γεγονότα που έλαβαν χώρα κατά τα τέλη του 19ου έως και τις αρχές του 20ου αιώνα.
Αυτός ο περιορισμός, αν και μπορεί να δικαιολογηθεί αν ληφθεί υπόψιν η σημασία των πρώτων δύο δεκαετιών του 20ου αιώνα για τον ελληνικό πληθυσμό του Πόντου, οδηγεί στη δημιουργία μιας παρένθεσης αιώνων στην ιστορία του λαού αυτού. Παρόλα αυτά, επιβιώνουν στοιχεία αυτής της περιόδου σήμερα. Για παράδειγμα, πολλοί σύλλογοι φέρουν ονόματα που σχετίζονται με τον μεσαιωνικό Πόντο, όπως “Οι Κομνηνοί” στο Ροδοχώρι Νάουσας ή «Αγ. Θεόδωρος Γαβράς» στην Έδεσσα.
Η τελευταία μεγάλη αλλαγή σε ό,τι αφορά τον Πόντο και την ποντιακή διάλεκτο (ή καλύτερα τα ρωμαίικα) έλαβε χώρα τον 15ο αιώνα, όταν υιοθετήθηκαν τουρκικοί όροι που επιβιώνουν μέχρι σήμερα. Τα ονόματα με τα οποία βαφτίζονται τα παιδιά αποτελούν, τις περισσότερες φορές, κρίκους μιας αλυσίδας, μοναδικής για κάθε οικογένεια. Πρόκειται για ένα ακόμη χαρακτηριστικό που έχει τις ρίζες του στον Μεσαίωνα. Τέλος, η νοοτροπία των ανθρώπων που αποτελούν απογόνους των Ποντίων του Μεσαίωνα, παρουσιάζει αρκετά κοινά στοιχεία.
Το έργο του Φίνλεϊ, ενός από τους πρώτους ευρωπαίους ιστορικούς της σύγχρονης εποχής που μελέτησαν την ιστορία της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας, αφορά αυτόακριβώς το ιστορικό κενό που αναφέρθηκε παραπάνω. Ο Σκωτσέζος ιστορικός είχε την τύχη να περιηγηθεί, έστω και περιορισμένα στην περιοχή και να δει με τα ίδια του τα μάτια πολλά απόαυτά που έγραψε στο βιβλίο. Τόσο μέσα στο κυρίως κείμενο, όσο και στις παραπομπές, ο αναγνώστης μπορεί να βρει αναφορές σε τοιχογραφίες, περιγραφές για τη δομή της πόλης της Τραπεζούντας, στοιχεία ως προς τη σύσταση του πληθυσμού και το πιο σημαντικό, αναφορές στον χαρακτήρα των ανθρώπων. Δυστυχώς, αρκετά ή ίσως ακόμη και πολλά από τα κτίσματα για τα οποία γίνεται λόγος, δεν υπάρχουν σήμερα, είτε γιατί αφέθηκαν στο έλεος του χρόνου, όπως τα ανάκτορα, είτε γιατί καταστράφηκαν έπειτα από επίσημη απόφαση, όπως η εκκλησία του Αγ. Γρηγορίου που ανατινάχθηκε.
Οι περιγραφές στο βιβλίο για τον Πόντο του Φίνλεϊ λοιπόν, παρέχουν στον αναγνώστη τη δυνατότητα ξεπερνά αυτό το πρόβλημα, επιτρέποντάς του να φανταστεί πώς έμοιαζε η Τραπεζούντα εκείνη την εποχή.
Περιληπτικά, ο Φίνλεϊ ξεκινά με μια σύντομη ανασκόπηση της πόλης της Τραπεζούντας και της γύρω περιοχής από την αρχαιότητα, περνώντας στη ρωμαϊκή εποχή και φτάνοντας τέλος στον 13ο αιώνα μ.Χ. Εξιστορεί τα γεγονότα της ίδρυσης, έχοντας ως βασική πηγή το περιληπτικό έργο του Πανάρετου και τον Φαλμεράγιερ, τον πρώτο ίσως σύγχρονο ευρωπαίο μελετητή που δημοσίευσε έργο σχετικά με την αυτοκρατορία της Τραπεζούντας.
Έπειτα, ο Φίνλεϊ περνά στην ιστορία της αυτοκρατορίας. Αναφέρεται στις πράξεις του εκάστοτε ηγεμόνα και σχολιάζει τα πάθη και τις αμαρτίες του αυτοκρατορικού οίκου των Μεγάλων Κομνηνών. Περιγράφει μάχες, κτίσματα, διπλωματικές αποστολές, δολοφονίες και ίντριγκες μεταφέροντας τον αναγνώστη, με τα δεδομένα που είχε στη διάθεσή του, όσο πιο ομαλά γίνεται στην πραγματικότητα της μεσαιωνικής Τραπεζούντας. Τέλος, αφιερώνει αρκετές σελίδες όπου σχολιάζει την άνοδο των Οθωμανών και πως κάτι άλλο πέρα από τα όπλα, ήταν αυτό που την επιτάχυνε. Καταλήγει στις τελευταίες στιγμές της αυτοκρατορίας, δίνοντας την άποψή του για την παράδοση της πόλης στον Μωάμεθ και περιγράφοντας το τέλος της τελευταίας δυναστείας Ρωμαίων αυτοκρατόρων.
Οι τελευταίες σελίδες αποτελούν τον απολογισμό του Φίνλεϊ για την αυτοκρατορία, όπου μιλάει τόσο για το κράτος όσο και για τους κατοίκους του. Συμπερασματικά πρόκειται για ένα βιβλίο το οποίο παρά την ηλικία του και τις μερικές αστοχίες που το συνοδεύουν ως αποτέλεσμα, αποτελεί έργο με σημασία, που παρέχει πλήθος πληροφοριών για τον μεσαιωνικό Πόντο, φωτίζοντας την εποχή αυτή.
Γράφει ο μεταφραστής του βιβλίου «Τραπεζούντα – Η Τελευταία Αυτοκρατορία του Μεσαιωνικού Ελληνισμού», Αντώνης Κελεσίδης.